فرم فیزیکی دان و رابطه آن با عملکرد جوجه های گوشتی

مقدمه

پیش از قرن بیستم، مرغ‌ها بیشتر در مزارع سنتی و بدون هیچگونه‌ سیستم مکانیزه نگهداری می‌شدند و با خوردن حشرات، دانه‌های پراکنده در سطح زمین و گیاهان اطراف مزرعه، تغذیه‌ی خود را فراهم می‌کردند. البته در همان دوران نیز دانه‌های مغذی و غلات، پسماندهای غذاهای خانگی، مواد غذایی حاوی کلسیم مانند پوسته صدف و پسماند باغ و باغچه تکمیل‌کننده خوراک طیور بوده است. 

تا پیش از پیشرفت دانش مرغداری و کشاورزی، در بسیاری از مزارع گله‌ها را همچنان با همین روش خوراک‌دهی پرورش می‌دادند تا اینکه روش‌‎های نوین خوراک‌دهی و تهیه دان طراحی شده و توسعه یافتند. از طرفی مقدار خوراک مصرفی و نیاز غذایی به عوامل بسیاری مانند هدف از پرورش طیور (گوشتی یا تخم‌گذار)، وزن و سن طیور، سرعت رشد، میزان مطلوب تخم‌گذاری‌، آب و هوا (هوای سرد یا مرطوب سبب صرف انرژی بیشتر در پرندگان می‌شود) و مقدار غذایی که طیور در جستجوی خوراک در مزرعه بدست می‌آورند بستگی دارد. همین عوامل سبب شدند تا رفته رفته طیف گسترده‌ای از فرمولاسیون‌های خوراک پدید آیند. همچنین جایگزینی مواد اولیه‌ی ارزان قیمت سبب شد تا انواع دان هم از نظر فرمول و هم از نظر فرم فزیکی بیش از پیش دستخوش تغییرات شوند.

رشد و توسعه روز افزون پرورش طیور به شیوه متراکم و صنعت خوراک، سهم مهّمی را در صحنه تجارت در اختیار این بخش قرار داده است. از آنجایی که حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد هزینه تولید گوشت طیور را تغذیه به خود اختصاص می دهد، بنابراین با توجه به اهمیت و ضرورت آن لازم است که مدیریت تغذیه و کاربرد روش های جدید مدیریتی به عنوان یک مساله مهم وجدی مدنظر پرورش دهندگان قرار گیرد.

تحقیقات و گزارش های متعدد منتشره حاکی از آن است که بافت دان تاثیر بسزایی در عملکرد مرغ گوشتی دارد وبه ویژه دان پلت، سرعت رشد را بهبود بخشیده کارایی دان را افزایش می دهد.

امروزه پس ازگذشت سالیان سال از ورود تکنولوژی خوراک آماده (پلت)، شاید هنوز در نقاط مختلف کشور شاهد تولید دان بصورت دستی باشیم، اما با وجود عدم اطلاع رسانی صحیح و آموزش علمی و ناکافی ، دیگر کسی به ارزش پلت و جایگاه آن در صنعت دام و طیور به دیده تردید نمی نگرد. نیاز به خوراک ارزان، با کیفیت و در عین حال فرموله شده مرغداران و دامداران را برآن می دارد که با وجود تمام ظن وگمان های بی مورد اقدام به مصرف خوراک به فرم پلت نمایند و چه بسا بتدریج با خوراکی روبرو می شوندکه علاوه بر تامین احتیاجات دام، از بسیاری هزینه های بی مورد نیز جلوگیری می کند.

فرم فیزیکی(شکل دان):

جیره های غذایی طیور به سه شکل آردی (مِش)، کرامبل و پلت تولید می گردند. در فرم آردی، مواد اولیه جیره به شکل آسیاب شده به سایزهای مختلف هستند. در ساخت پلت، جیره آسیاب شده با کمک بخار آب، داغ و مرطوب شده، سپس با فشار از دستگاه پرس پلت (دای) عبور کرده مجدداً سرد می شود و در نهایت به صورت استوانه ای کوچک در اندازه های مختلف شکل می گیرد، اگر پلت های درشت به وسیله غلتک های مخصوص خرد گردند (کرامبلر) محصولی بین دان آردی و پلت حاصل می گردد که به آن کرامبل گفته می شود.

در پرندگان حواس پنج گانه مخصوصا حس چشایی و بویایی به طور ناچیزی توسعه یافته است و این محدودیت توسط گیرنده های مکانیکی موجود در منقار جبران شده است. جوجه ها با کمک این گیرنده های مکانیکی، ذرات درشت تر را تشخیص و ترجیح می دهند. با افزایش سن پرنده و بزرگتر شدن منقار، مصرف ذرات بزرگتر توسط پرنده افزایش یافته و این توانایی درسن ۴ روزگی کاملاً آشکار می گردد. تحریک این گیرنده های مکانیکی، بر اشتها تأثیر مستقیم داشته درنهایت نقش مهّمی را در توان تولیدی پرنده ایفا می نماید. 

تحقیقات مختلف نشان داده است که بافت خوراک یکی از مهم ترین عوامل موثر بر توان تولیدی پرنده می باشد. تغذیه پرنده با جیره کرامبل یا پلت قدرت انتخاب را از پرنده سلب کرده و پرندگانی که غذا را به این شکل دریافت می کنند مجبورند که تمامی محتویات غذا را به مصرف برسانند. به این ترتیب از انتخاب قطعات درشت و عدم مصرف ذرات ریز که عمدتا ویتامین ها، مواد معدنی و اسیدهای آمینه ضروری می باشند جلوگیری می شود.

 با توجه به اهمیت این ترکیبات درچند روز اول زندگی استفاده از جیره های کرامبل به میزان زیادی از عوارض سو ناشی از این کمبودها کاسته وکاربرد آن به طور مشخص در سنین ابتدایی پرورش گله های مادر، تحریک اشتها و حفظ یکنواختی رابه دنبال خواهد داشت. بر اساس دلایل ذکر شده در زمان تغذیه با دان به فرم پلت، رشد بهتر شده و ضریب تبدیل غذایی بهبود قابل ملاحظه ای خواهد یافت.

مصرف دان به فرم مش در سالن های مرغداری دیده شده است که پرندگان سنگین تر در زمان پخش دان، قطعات بزرگ تر را که معمولاً ذرت و سایر غلات می باشند را به طور انتخابی مصرف کرده در نتیجه به دلیل عدم توزیع مناسب دان عدم یکنواختی در گله به چشم می خورد.

 تغذیه طیور با دان به شکل کرامبل و یا پلت، خوراک بلافاصله در چینه دان حل شده و آغاز سریع هضم میزان جذب را افزایش می دهد. ثابت شده است که تغذیه با پلت حرکات دودی دستگاه گوارش را بالا برده و بازده خوراک بهتر می شود. علاوه بر این اگر پرنده در ابتدا دان را به شکل کرامبل وسپس به شکل پلت دریافت کند دستگاه گوارش سازگاری بیشتری نسبت به اندازه ذرات پیدا می کند و لذا این پرنده رشد بیشتر و ضریب تبدیل مناسبتری نسبت به پرنده هایی خواهد داشت که از ابتدا جیره آردی دریافت کرده باشد.

تغییرات فیزیکی و شیمیایی :

تغییرات فیزیکی و شیمیایی درحین تهیه پلت نیز بر هضم و جذب غذا تأثیر دارد. بخار آب، حرارت و فشار اعمال شده در جریان ساخت پلت سبب ایجاد تغییراتی در دان می شود که سبب ایجاد تغییراتی در دان شده، هضم سریعتر غذا و بهبود بازده را به دنبال دارد. حرارت طی فرآیند پلت سبب از بین رفتن برخی از ممانعت کننده های رشد موجود در مواد خوراکی نیز می شود. انرژی قابل متابولیسم هم افزایش می یابد. همچنین در هوای گرم می توان مصرف خوراک در طیور را با استفاده از خوراک پلت تحریک کرده و افزایش داد.

تاثیر بافت خوراک در حفظ کیفیت مواد مغذی و بهداشت دان:

بافت خوراک یکی از عوامل مؤثر در حفظ کیفیت مواد مغذی می باشد. پلت کردن دان به حفظ کیفیت مواد خوراکی کمک می کند و به دلیل فشرده شدن اجزای مواد غذایی به یکدیگر سطح تماس اجزای تشکیل دهنده خوراک با هوا کمتر شده، لذا دان پلت شده را می توان در مدت زمان بیشتری نگهداری نمود. این امر به ویژه در اضافه کردن چربی به خوراک می تواند بسیار سودمند باشد به طوری که چربی موجود در پلت به علت تماس کمتر با هوا دیرتر اکسیده می شود و مشکلات ناشی از فساد آن کاهش می یابد. 

حرارت و فشار در طی فرآیند پلت سبب کاهش میکروارگانیسم هایی نظیر قارچ ها و باکتری ها ازجمله سالمونلا در غذا می شود و طیور خوراک سالم تری را دریافت می کنند. همچنین جمعیت میکروارگانیسم های مفید روده که خود عامل مؤثری در هضم و جذب مواد غذایی می باشند نیز افزایش می یابند.

سهولت در ساخت دان:

امکان ساخت بسیاری از فرمول های مناسب با پلت امکان پذیر است. به عنوان مثال اضافه نمودن مکمل های پودر چربی یا آنزیم ها و… در ساخت پلت بهتر صورت می گیرد. استفاده از ویتامین ها و داروهای پوشش دار و مقاوم در برابر گرما اثرات سوحرارت را از بین می برد. به طور کلی توسط این روش فرمول مورد نظر به طور مناسب یکنواخت، با سهولت بیشتر و هزینه کمتری تولید می گردد.

صرفه جویی در فضای اشتغالی حین حمل و انبار:

با تولید پلت وزن حجمی توده غذا ۴۰ تا ۹۰ درصد افزایش یافته در نتیجه فضای کمتری برای نگهداری و انبار دان مورد نیاز است. تولید پلت سبب دو برابر شدن توانایی حمل دان بدون اثر سو بر آن شده، بدین ترتیب هزینه حمل و نقل ضمن حفظ کیفیت خوراک به نصف تقلیل خواهد یافت. باید متذکر شد که خوراک پلت نشده در زمان حمل و نقل و یا در هنگام بارگیری و تخلیه در صدی از مواد غذایی با ارزش خود را به صورت ایجاد غبار از دست خواهد داد که این مواد جز ترکیبات گران قیمت و با اهمیت در جیره غذایی بوده و شامل انواع پیش مخلوط نظیر ویتامین ها، مواد معدنی، اسیدهای آمینه و داروها می باشند.این مواد به راحتی از خوراک جدا شده و از کیفیت دان کاسته خواهد شد.

همچنین در روش پلت طی حمل و نقل، ذرات بزرگتر از کوچکتر جدا نشده کیفیت مناسب خوراک حفظ خواهد گردید.

تاثیر بافت خوراک بر سیستم ایمنی و بیماری ها:

طی آزمایش های مختلف ثابت شده است که تغذیه جوجه ها در چند روز اول زندگی با جیره هایی که دارای ذرات درشت بوده است از آلودگی زرده جلوگیری کرده به جذب زرده کمک مؤثری می نماید. همچنین به دلیل دریافت کامل مواد مغذی توسط پرنده سیستم ایمنی توسعه مناسبی می یابد و مقاومت نسبت به بیماری ها و سایر عوامل منفی محیطی بالا می رود. بعلاوه، مصرف غذای آردی به علت ایجاد گرد و غبار در هنگام تغذیه جوجه ها به دستگاه تنفسی آنها آسیب رسانده و آنها را مستعد ابتلا به بیماری هایی نظیر CRD می کند که با مصرف پلت این عوامل منفی به میزان زیادی کاهش می یابد.

با مخلوط کردن دان کرامبل و پلت و استفاده از پلت های کوچک تر و رعایت برخی مسایل مدیریتی، سندرم آسیت، مرگ ناگهانی (SDS) و کانی بالیسم که مصرف پلت گاهی به عنوان عامل مستعد کننده در بروز آنها ذکر می گردد قابل کنترل می باشند. همچنین مصرف پلت باعث افزایش رطوبت بستر نمی گردد زیرا علی رغم بالا رفتن آب مصرفی به دلیل وجود مواد پیوند دهنده در پلت ازجمله بنتونیت که خاصیت جذب آب را دارد، آب اضافی جذب شده و مشکل رطوبت بستر از بین می رود.

تاثیر بافت خوراک بر دستگاه گوارش:

همان طور که قبلاً ذکر شد اندازه ذرات خوراک بر توان تولیدی پرنده مؤثر بوده و این تاثیر بر روی قسمت های مختلف دستگاه گوارش اعمال می گردد. درتحقیقات مختلف مشخص گردیده است که پلت، وزن سنگدان و حجم آن را کاهش داده اما تاثیری بر pH دستگاه گوارش ندارد. در جوجه های تغذیه شده با جیره آردی، سنگدان وزن بیشتری داشته و دوازدهه سبک تر می شود همچنین pH محتوای روده کاهش یافته و جمعیت میکروبی سکوم درجوجه های تغذیه شده با جیره آردی نسبت به جیره پلت کمتر می باشد. کاهش وزن لوزالمعده و به تبع آن کم شدن فعالیت تریپسین و آمیلاز روده در جوجه های تغذیه شده با جیره آردی دیده می شود.