در پرورش طیور دستيابي به سطح بالاي توليد به منظور افزايش سوددهي، توجه خاصي را به نکات کليدي پرورش می‌طلبد که در غير اينصورت ممکن است مشکلات جدي مانند تلفات و خسارت زیاد بروز نمايد. با توجه به اين حقيقت که در شرايط صنعتي پرورش طيور، تراکم زيادي از طيور در فضاي محدودي به سر می‌برند اگر هدف، دستيابي به سطح توليد بالا باشد تجهيزات و سالن‌‌ها بايد به خوبي طراحي و ساخته شوند به طوري که شرايط محيطي مطلوبي جهت حصول عملکرد بالای گله فراهم کنند. علاوه بر اين مديريت مطلوبي نیز باید اعمال گردد، زیرا مديريت ضعيف توام با کارگر کم تجربه، تغذيه نامناسب، عدم کنترل مسائل بهداشتي و غيره، ممکن است به سرعت موجب بروز تلفات زیاد به ويژه در طول ماه‌‌هاي گرم سال گردد. درطي ماه‌‌های گرم سال شرايط محيطي می‌تواند اثرات نامطلوب شديدي روي عملکرد گله به جاي بگذارد.
در طول ماه‌‌هاي گرم سال دامنه تاثير استرس گرمايي به ميزان زيادي به وضعيت پرنده مانند سن و جثه پرنده، مرحله توليد و همچنين به طراحي و ساخت سالن‌‌هاي پرورش طيور بستگي دارد. پرندگان حساسیت زیادی به عوامل تنش زا دارند. در میان این عوامل تنش گرمایی (Heat Stress) از همه مهمتر می‌باشد. یکی از مشکلات عمده مناطق گرمسیری کاهش عملکرد ناشی از تنش گرمایی است. این پدیده باعث کاهش مصرف غذا، کاهش رشد، کاهش قابلیت هضم اسیدهای آمینه و دیگر مواد مغذی، تغییر نیازهای اسیدهای آمینه و همچنین تغییر ترکیب لاشه و در نهایت کاهش عملکرد را به دنبال دارد. این امر منجر به زیان های اقتصادی قابل توجهی در صنعت طیور می‌شود. تنش گرمایی در مناطق معتدل تنها در طول تابستان و به صورت فصلی اتفاق می‌افتد، اما در بسیاری از کشورهای گرمسیری یک مشکل دائمی است.
عوامل ماثر در ایجاد استرس گرمایی
تاثير استرس گرمايي علاوه بر شرايط آب و هوايي به عواملي مانند وضعيت فيزيولوژيکي پرنده شامل مرحله رشد و توليد نیز بستگي دارد. احتمال وقوع استرس گرمايي در جوجه هاي جوان در طول ماه‌‌هاي گرم و مرطوب سال کمتر است، زيرا جوجه هايي که تازه هچ شده اند به سرما حساسیت بیشتری دارند. به همين جهت توجه به درجه حرارت بحراني در مورد جوجه هاي جوان اهميت بسيار زيادي دارد. لازم است در چند هفته اول زندگي جوجه ها گرماي کافی برای دماي مناسب سالن تامين گردد، در حالي که اين مسئله در خلال ماه‌‌هاي گرم سال چندان حياتي نيست. با افزايش سن پرنده، حساسيت به سرما کاهش يافته و بالعکس حساسيت به گرما افزايش می‌يابد. از طرفی با کامل شدن پوشش پر و عدم وجود غدد عرق، کارايي دفع حرارت بدن در پرنده مسن کاهش می‌يابد، در نتيجه در پرندگان مسن امکان وقوع استرس گرمايي افزايش می‌يابد. برای انواع مختلف پرندگان دمای مناسب پرورش در حدود 3/18 تا 9/23 درجه سانتیگراد پس از هفته های نخست زندگی است. به طور کلی منطقه آسایش جوجه های گوشتی از 32 درجه سانتی گراد پس از هچ، به حدود 24 درجه سانتی گراد در سن 3 یا 4 هفتگی و به 1/21 درجه سانتی گراد پس از آن کاهش می‌یابد.
مشکلات و خسارت های ناشی از تنش گرمایی
بيشتر مناطق گرمسيري زماني که دماي هوا به 32 درجه سانتي گراد برسد و رطوبت نسبي هوا بيش از 70 درصد باشد، شدت تاثير استرس گرمايي افزايش می‌يابد. در بروز اين شرايط ميزان دان مصرفي کاهش یافته و پرنده تلاش می‌کند با افزايش سرعت تنفس و دفع حرارت از طريق تبخير ريوي، دماي بدن خود را کاهش دهد. پرنده‌ها همچنين به سمت نقاط خنک سالن حرکت نموده و تغيير وضعيتي در پر‌‌هاي آنها مشاهده می‌شود. در موارد بسيار شديد که دماي محيط به بالاتر از 40 درجه سانتي گراد می‌رسد پرنده در اثر گرماي زياد از پاي درآمده و تلفات اتفاق می‌افتد. علاوه بر تلفات مستقيم ناشي از استرس گرمايي، منابع استرس زاي ديگر شامل کاهش مصرف دان و افزايش وقوع بيماري در گله نيز به طور غير مستقيم موجب افزایش خسارت ناشی از تنش گرمایی می‌گردند.
علائم وجود استرس گرمایی در گله
جوجه های گوشتی كه در معرض دما‌های بالای محیطی قرار می‌گیرند، تغییرات رفتاری زیادی از خود بروز می‌دهند كه این تغییرات به پرنده اجازه می‌دهند تا با محیط اطراف خود، تعادل گرمایی برقرار كند. دمای محیط در ترکیب با رطوبت نسبی هوا سطح تنش گرمایی را تعیین می‌کند. در تصویر زیر نشان می‌دهد رطوبت بین 45 تا 75 درصد در ترکیب با دمای زیر 30 درجه سانتیگراد برای طیور نقطه آسایش دمایی می‌باشد.
بیشتر پرندگان به هنگام تنش گرمایی می‌نشینند، برخی از آنها ساكت و آرام در نقطه ای می‌ایستند و برخی دیگر در كنار دیوار‌ها و آبخوری ها به حالت قوز كرده می‌ایستند. معمولا در این شرایط، پرندگان بال های خود را آویزان و باز می‌كنند تا با كاهش عایق بدنی، سبب نفوذ و گسترش خنکی به بدن خود گردند. در بدن پرنده، با اتساع رگ های خونی بافت های سطحی (مانند پوست)، جریان خون از برخی اندام های داخلی بدن مانند كبد، كلیه ها و روده ها، به سمت پوست تغییر مسیر داده، بدین طریق موجب تسهیل از دست دادن گرمای بدن می‌شود.
در شرایط گرما، تنفس شدید یا نفس نفس زدن (Panting) در پرنده افزایش می‌یابد. خنك شدن و از دست دادن حرارت به هنگام تبخیر آب از مجاری تنفسی، به پرنده كمك می‌كند تا حرارت تولید شده در بدن را دفع نماید. در هر صورت نفس نفس زدن كه در نتیجه تنش گرمایی اتفاق می‌افتد، به فعالیت زیاد ماهیچه‌ای نیاز دارد كه به تبع آن نیاز به مصرف انرژی افزایش خواهد یافت. بنابراین گرمای هوا، با كاهش بازده انرژی همراه است. به طور طبیعی انتظار می‌رود كه پدیده نفس نفس زدن هنگامی رخ دهد كه دمای اطراف پرنده نزدیك یا بالاتر از 30 درجه سانتی گراد باشد.
میزان رطوبت نسبی هوا به هنگام بروز تنش گرمایی، بر میزان تبخیر آب از مجاری تنفسی تاثیر می‌گذارد كه این وضعیت می‌تواند میزان دفع حرارت بدن را تحت تاثیر قرار دهد. طیور گوشتی نمی‌توانند به خوبی دیگر پرندگان اهلی، دما و رطوبت نسبی بالای محیط را تحمل كنند. در شرایطی كه دما و رطوبت نسبی بالا است، مرگ ناشی از تلاش پرنده برای خنك شدن، به ویژه در پرندگان سنگین وزن بسیار سریع اتفاق می‌افتد. از طرفی PH خون به طور طبیعی به وسیله ریه ها و كلیه ها تنظیم می‌شود. این تنظیم، با سیستم های متعدد بافری كه از تغییرات سریع PH جلوگیری می‌كنند، انجام می‌پذیرد. از آنجا كه میزان تنفس در پرندگانی كه تحت تاثیر تنش گرمایی قرار می‌گیرند، افزایش می‌یابد، به همان اندازه میزان دی اكسید كربن خون نیز كاهش می‌یابد. این امر، موجب بروز آلكالوزیس (Alkalosis) تنفسی و افزایش PH خون می‌شود. تنش گرمایی، میزان پتاسیم و دیگر مواد معدنی بدن را نیز كاهش داده، تعادل الكترولیتی بدن را تغییر می‌دهد.
مصرف دان در جوجه های گوشتی در شرایط محیطی گرم، كاهش می‌یابد. این وضعیت، بخشی از سازگاری فیزیولوژیكی پرنده در شرایط تنش گرمایی است. كاهش مصرف دان سبب كاهش دریافت روزانه مواد مغذی، كه با رشد پرنده در ارتباط هستند، می‌شود. از آنجا كه مصرف كمتر مواد مغذی، به معنی تولید حرارت بدنی كمتر است، بنابراین با وجود كند شدن سرعت رشد به دلیل كاهش نیاز پرنده به از دست دادن گرما، تحمل شرایط گرمایی آسان می‌شود.
علاوه بر افزایش تلفات ناشی از تنش گرمایی در طیور گوشتی، زیان های اقتصادی زیادی در ارتباط با این پدیده، به دلیل كاهش میزان رشد و بازده غذایی، ایجاد می‌گردد.
راهکارهای کاهش تنش گرمایی در جوجه گوشتی
مصرف زیاد دان، تولید حرارت پرنده را افزایش داده كه در نتیجه آن، تلفات نیز افزایش می‌یابد. برنامه قطع دان در جوجه های گوشتی، پیش از گرم ترین ساعات روز در طول این ساعات، گرمای تولیدی توسط پرندگان را كاهش داده، قدرت زنده مانی آنها را افزایش می‌دهد. قطع دان، گرمای ناشی از هضم و جذب و متابولیسم مواد مغذی را كاهش می‌دهد و همچنین تاثیری آرام بخش بر پرنده می‌گذارد. از آنجا كه تحرك و جابه جایی حیوانات، از طریق انقباض ماهیچه ها صورت می‌گیرد، در نتیجه، فعالیت فیزیكی، سبب تولید گرما می‌شود. در شرایط گرما، این نوع تولید حرارت نیز به بار گرمایی پرنده می‌افزاید. بنابراین برای كاهش بار گرمایی تا آنجا كه ممكن است باید پرندگان را در وضعیت آرام نگاه داشت. این عمل، به ویژه در طول گرمترین ساعات روز، اهمیت دارد. با سپری شدن ساعات گرم روز و كاهش گرما، جوجه های گوشتی معمولا دوباره مصرف دان را آغاز می‌كنند.
در سالن های باز و در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب، ایجاد جریان هوای مناسب و مصرف آب كافی، ضروری است. در این شرایط، تهویه باید در بیشترین حد ممكن باشد. جریان هوا، در از بین بردن تجمع گاز آمونیاك، دی اكسید كربن و رطوبت، نقش بسزایی دارد. نفس نفس زدن، با افزایش تبخیر آب از ریه ها همراه است. بنابراین پرنده در شرایط گرما مجبور است آب بیشتری مصرف كند تا از تنش ناشی از كاهش آب بدن جلوگیری نماید. آب آشامیدنی خنك، مصرف آب و غذا را تحریك كرده، میزان مصرف آنها را افزایش می‌دهد.
در زمانی كه پرنده با تنش گرمایی مواجه است، كاهش دمای بدن بسیار مفید است. در شرایطی كه دمای آب آشامیدنی كمتر از دمای بدن باشد، حرارت بدن را جذب می‌كند. بنابراین در جوجه های گوشتی كه در معرض تنش گرمایی قرار دارند، فراهم كردن آب آشامیدنی خنك و كافی، بسیار اهمیت دارد. معمولا هر عاملی كه باعث افزایش مصرف آب آشامیدنی در زمان تنش گرمایی شود، میزان زنده مانی پرنده را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
تنظیم جیره برای بهبود عملكرد جوجه های گوشتی در شرایط تنش گرمایی باعث می‌شود كه مصرف دان و در نتیجه دریافت مواد مغذی كاهش یابد. بنابراین، باید غلظت های مواد مغذی جیره را افزایش داد. افزایش غلظت پروتئین جیره به تنهایی روش نادرستی است. از آنجا كه میزان انرژی جیره، باید همگام با سایر مواد مغذی افزایش یابد، بنابراین افزایش میزان چربی جیره نیز باید در نظر گرفته شود. غلظت های مواد معدنی و ویتامینه جیره نیز باید مورد بازنگری واقع شوند. اغلب، در طول دوره تنش گرمایی، استفاده از ویتامین C به عنوان یك عامل ضد تنش گرمایی، مورد توجه قرار می‌گیرد.
از آنجا كه پروتئین، گرمای متابولیسمی بیشتری نسبت به کربوهیدرات ها و چربی تولید می‌كند، بنابراین جیره های غذایی كه از لحاظ اسیدهای آمینه، نامتعادل باشند، سبب افزایش تولید گرمای متابولیسمی خواهند شد. تعادل اسیدهای آمینه، اهمیت ویژه ای دارد. باید سعی شود تا از جیره های با مقادیر كمتر پروتئین به همراه اسیدهای آمینه سنتتیک به ویژه لیزین و متیونین استفاده شود. از تجویز داروهایی که بر مقاومت در برابر تنش گرمایی پرندگان تأثیر منفی می‌گذارند، مانند نیکاربازین و موننسین پرهیز کنید.
خلاصه
- جوجه های گوشتی كه در معرض تنش گرمایی قرار می‌گیرند مجبور به ایجاد تنظیم فیزیولوژیكی بدن برای تحمل شرایط بحرانی زندگی خود هستند. از این رو در تنش گرمایی، مصرف دان كاهش و مصرف آب افزایش می‌یابد.
- متعادل كردن جیره می‌تواند به كاهش تولید گرمای متابولیسمی و حفظ مصرف مواد مغذی كمك نماید، توجه به دریافت انرژی و متعادل كردن اسیدهای آمینه در شرایط تنش گرمایی، بسیار مهم است.
- فراهم نمودن تهویه كافی و تحریك پرندگان به مصرف بیشتر آب، ضروری است.
- به حداقل رساندن فعالیت پرنده در طول گرمترین ساعات روز، فشار گرمایی را كاهش می‌دهد.
- برنامه قطع كنترل شده دان، موثر بوده، معمولا باعث افزایش زنده مانی جوجه های گوشتی در زمان تنش گرمایی می‌گردد. بهتر است 3/1 از خوراک روزانه را بین ساعت 6:00 تا 10:00 تغذیه کنید. خوراک دهی در گرم ترین دوره روز بین ساعت (10 تا 16) را قطع کنید. 3/2 از خوراک روزانه را بین ساعت 16 تا 21تغذیه کنید (تصویر را ببینید).
