مقدمه
در پرورش طیور دستیابی به سطح بالای تولید به منظور افزایش سوددهی، توجه خاصی را به نکات کلیدی پرورش می‌طلبد که در غیر اینصورت ممکن است مشکلات جدی مانند تلفات و خسارت زیاد بروز نماید. با توجه به این حقیقت که در شرایط صنعتی پرورش طیور، تراکم زیادی از طیور در فضای محدودی به سر می‌برند اگر هدف، دستیابی به سطح تولید بالا باشد تجهیزات و سالن‌‌ها باید به خوبی طراحی و ساخته شوند به طوری که شرایط محیطی مطلوبی جهت حصول عملکرد بالای گله فراهم کنند. علاوه بر این مدیریت مطلوبی نیز باید اعمال گردد، زیرا مدیریت ضعیف توام با کارگر کم تجربه، تغذیه نامناسب، عدم کنترل مسائل بهداشتی و غیره، ممکن است به سرعت موجب بروز تلفات زیاد به ویژه در طول ماه‌‌های گرم سال گردد. درطی ماه‌‌های گرم سال شرایط محیطی می‌تواند اثرات نامطلوب شدیدی روی عملکرد گله به جای بگذارد.
در طول ماه‌‌های گرم سال دامنه تاثیر استرس گرمایی به میزان زیادی به وضعیت پرنده مانند سن و جثه پرنده، مرحله تولید و همچنین به طراحی و ساخت سالن‌‌های پرورش طیور بستگی دارد. پرندگان حساسیت زیادی به عوامل تنش زا دارند. در میان این عوامل تنش گرمایی (Heat Stress) از همه مهمتر می‌باشد. یکی از مشکلات عمده مناطق گرمسیری کاهش عملکرد ناشی از تنش گرمایی است. این پدیده باعث کاهش مصرف غذا، کاهش رشد، کاهش قابلیت هضم اسیدهای آمینه و دیگر مواد مغذی، تغییر نیازهای اسیدهای آمینه و همچنین تغییر ترکیب لاشه و در نهایت کاهش عملکرد را به دنبال دارد. این امر منجر به زیان های اقتصادی قابل توجهی در صنعت طیور می‌شود. تنش گرمایی در مناطق معتدل تنها در طول تابستان و به صورت فصلی اتفاق می‌افتد، اما در بسیاری از کشورهای گرمسیری یک مشکل دائمی است.
عوامل ماثر در ایجاد استرس گرمایی
تاثیر استرس گرمایی علاوه بر شرایط آب و هوایی به عواملی مانند وضعیت فیزیولوژیکی پرنده شامل مرحله رشد و تولید نیز بستگی دارد. احتمال وقوع استرس گرمایی در جوجه های جوان در طول ماه‌‌های گرم و مرطوب سال کمتر است، زیرا جوجه هایی که تازه هچ شده اند به سرما حساسیت بیشتری دارند. به همین جهت توجه به درجه حرارت بحرانی در مورد جوجه های جوان اهمیت بسیار زیادی دارد. لازم است در چند هفته اول زندگی جوجه ها گرمای کافی برای دمای مناسب سالن تامین گردد، در حالی که این مسئله در خلال ماه‌‌های گرم سال چندان حیاتی نیست. با افزایش سن پرنده، حساسیت به سرما کاهش یافته و بالعکس حساسیت به گرما افزایش می‌یابد. از طرفی با کامل شدن پوشش پر و عدم وجود غدد عرق، کارایی دفع حرارت بدن در پرنده مسن کاهش می‌یابد، در نتیجه در پرندگان مسن امکان وقوع استرس گرمایی افزایش می‌یابد. برای انواع مختلف پرندگان دمای مناسب پرورش در حدود ۳/۱۸ تا ۹/۲۳ درجه سانتیگراد پس از هفته های نخست زندگی است. به طور کلی منطقه آسایش جوجه های گوشتی از ۳۲ درجه سانتی گراد پس از هچ، به حدود ۲۴ درجه سانتی گراد در سن ۳ یا ۴ هفتگی و به ۱/۲۱ درجه سانتی گراد پس از آن کاهش می‌یابد.
مشکلات و خسارت های ناشی از تنش گرمایی
بیشتر مناطق گرمسیری زمانی که دمای هوا به ۳۲ درجه سانتی گراد برسد و رطوبت نسبی هوا بیش از ۷۰ درصد باشد، شدت تاثیر استرس گرمایی افزایش می‌یابد. در بروز این شرایط میزان دان مصرفی کاهش یافته و پرنده تلاش می‌کند با افزایش سرعت تنفس و دفع حرارت از طریق تبخیر ریوی، دمای بدن خود را کاهش دهد. پرنده‌ها همچنین به سمت نقاط خنک سالن حرکت نموده و تغییر وضعیتی در پر‌‌های آنها مشاهده می‌شود. در موارد بسیار شدید که دمای محیط به بالاتر از ۴۰ درجه سانتی گراد می‌رسد پرنده در اثر گرمای زیاد از پای درآمده و تلفات اتفاق می‌افتد. علاوه بر تلفات مستقیم ناشی از استرس گرمایی، منابع استرس زای دیگر شامل کاهش مصرف دان و افزایش وقوع بیماری در گله نیز به طور غیر مستقیم موجب افزایش خسارت ناشی از تنش گرمایی می‌گردند.
علائم وجود استرس گرمایی در گله
جوجه های گوشتی که در معرض دما‌های بالای محیطی قرار می‌گیرند، تغییرات رفتاری زیادی از خود بروز می‌دهند که این تغییرات به پرنده اجازه می‌دهند تا با محیط اطراف خود، تعادل گرمایی برقرار کند. دمای محیط در ترکیب با رطوبت نسبی هوا سطح تنش گرمایی را تعیین می‌کند. در تصویر زیر نشان می‌دهد رطوبت بین ۴۵ تا ۷۵ درصد در ترکیب با دمای زیر ۳۰ درجه سانتیگراد برای طیور نقطه آسایش دمایی می‌باشد.
بیشتر پرندگان به هنگام تنش گرمایی می‌نشینند، برخی از آنها ساکت و آرام در نقطه ای می‌ایستند و برخی دیگر در کنار دیوار‌ها و آبخوری ها به حالت قوز کرده می‌ایستند. معمولا در این شرایط، پرندگان بال های خود را آویزان و باز می‌کنند تا با کاهش عایق بدنی، سبب نفوذ و گسترش خنکی به بدن خود گردند. در بدن پرنده، با اتساع رگ های خونی بافت های سطحی (مانند پوست)، جریان خون از برخی اندام های داخلی بدن مانند کبد، کلیه ها و روده ها، به سمت پوست تغییر مسیر داده، بدین طریق موجب تسهیل از دست دادن گرمای بدن می‌شود.
در شرایط گرما، تنفس شدید یا نفس نفس زدن (Panting) در پرنده افزایش می‌یابد. خنک شدن و از دست دادن حرارت به هنگام تبخیر آب از مجاری تنفسی، به پرنده کمک می‌کند تا حرارت تولید شده در بدن را دفع نماید. در هر صورت نفس نفس زدن که در نتیجه تنش گرمایی اتفاق می‌افتد، به فعالیت زیاد ماهیچه‌ای نیاز دارد که به تبع آن نیاز به مصرف انرژی افزایش خواهد یافت. بنابراین گرمای هوا، با کاهش بازده انرژی همراه است. به طور طبیعی انتظار می‌رود که پدیده نفس نفس زدن هنگامی رخ دهد که دمای اطراف پرنده نزدیک یا بالاتر از ۳۰ درجه سانتی گراد باشد.
میزان رطوبت نسبی هوا به هنگام بروز تنش گرمایی، بر میزان تبخیر آب از مجاری تنفسی تاثیر می‌گذارد که این وضعیت می‌تواند میزان دفع حرارت بدن را تحت تاثیر قرار دهد. طیور گوشتی نمی‌توانند به خوبی دیگر پرندگان اهلی، دما و رطوبت نسبی بالای محیط را تحمل کنند. در شرایطی که دما و رطوبت نسبی بالا است، مرگ ناشی از تلاش پرنده برای خنک شدن، به ویژه در پرندگان سنگین وزن بسیار سریع اتفاق می‌افتد. از طرفی PH خون به طور طبیعی به وسیله ریه ها و کلیه ها تنظیم می‌شود. این تنظیم، با سیستم های متعدد بافری که از تغییرات سریع PH جلوگیری می‌کنند، انجام می‌پذیرد. از آنجا که میزان تنفس در پرندگانی که تحت تاثیر تنش گرمایی قرار می‌گیرند، افزایش می‌یابد، به همان اندازه میزان دی اکسید کربن خون نیز کاهش می‌یابد. این امر، موجب بروز آلکالوزیس (Alkalosis) تنفسی و افزایش PH خون می‌شود. تنش گرمایی، میزان پتاسیم و دیگر مواد معدنی بدن را نیز کاهش داده، تعادل الکترولیتی بدن را تغییر می‌دهد.
مصرف دان در جوجه های گوشتی در شرایط محیطی گرم، کاهش می‌یابد. این وضعیت، بخشی از سازگاری فیزیولوژیکی پرنده در شرایط تنش گرمایی است. کاهش مصرف دان سبب کاهش دریافت روزانه مواد مغذی، که با رشد پرنده در ارتباط هستند، می‌شود. از آنجا که مصرف کمتر مواد مغذی، به معنی تولید حرارت بدنی کمتر است، بنابراین با وجود کند شدن سرعت رشد به دلیل کاهش نیاز پرنده به از دست دادن گرما، تحمل شرایط گرمایی آسان می‌شود.
علاوه بر افزایش تلفات ناشی از تنش گرمایی در طیور گوشتی، زیان های اقتصادی زیادی در ارتباط با این پدیده، به دلیل کاهش میزان رشد و بازده غذایی، ایجاد می‌گردد.
راهکارهای کاهش تنش گرمایی در جوجه گوشتی
مصرف زیاد دان، تولید حرارت پرنده را افزایش داده که در نتیجه آن، تلفات نیز افزایش می‌یابد. برنامه قطع دان در جوجه های گوشتی، پیش از گرم ترین ساعات روز در طول این ساعات، گرمای تولیدی توسط پرندگان را کاهش داده، قدرت زنده مانی آنها را افزایش می‌دهد. قطع دان، گرمای ناشی از هضم و جذب و متابولیسم مواد مغذی را کاهش می‌دهد و همچنین تاثیری آرام بخش بر پرنده می‌گذارد. از آنجا که تحرک و جابه جایی حیوانات، از طریق انقباض ماهیچه ها صورت می‌گیرد، در نتیجه، فعالیت فیزیکی، سبب تولید گرما می‌شود. در شرایط گرما، این نوع تولید حرارت نیز به بار گرمایی پرنده می‌افزاید. بنابراین برای کاهش بار گرمایی تا آنجا که ممکن است باید پرندگان را در وضعیت آرام نگاه داشت. این عمل، به ویژه در طول گرمترین ساعات روز، اهمیت دارد. با سپری شدن ساعات گرم روز و کاهش گرما، جوجه های گوشتی معمولا دوباره مصرف دان را آغاز می‌کنند.
در سالن های باز و در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب، ایجاد جریان هوای مناسب و مصرف آب کافی، ضروری است. در این شرایط، تهویه باید در بیشترین حد ممکن باشد. جریان هوا، در از بین بردن تجمع گاز آمونیاک، دی اکسید کربن و رطوبت، نقش بسزایی دارد. نفس نفس زدن، با افزایش تبخیر آب از ریه ها همراه است. بنابراین پرنده در شرایط گرما مجبور است آب بیشتری مصرف کند تا از تنش ناشی از کاهش آب بدن جلوگیری نماید. آب آشامیدنی خنک، مصرف آب و غذا را تحریک کرده، میزان مصرف آنها را افزایش می‌دهد.
در زمانی که پرنده با تنش گرمایی مواجه است، کاهش دمای بدن بسیار مفید است. در شرایطی که دمای آب آشامیدنی کمتر از دمای بدن باشد، حرارت بدن را جذب می‌کند. بنابراین در جوجه های گوشتی که در معرض تنش گرمایی قرار دارند، فراهم کردن آب آشامیدنی خنک و کافی، بسیار اهمیت دارد. معمولا هر عاملی که باعث افزایش مصرف آب آشامیدنی در زمان تنش گرمایی شود، میزان زنده مانی پرنده را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
تنظیم جیره برای بهبود عملکرد جوجه های گوشتی در شرایط تنش گرمایی باعث می‌شود که مصرف دان و در نتیجه دریافت مواد مغذی کاهش یابد. بنابراین، باید غلظت های مواد مغذی جیره را افزایش داد. افزایش غلظت پروتئین جیره به تنهایی روش نادرستی است. از آنجا که میزان انرژی جیره، باید همگام با سایر مواد مغذی افزایش یابد، بنابراین افزایش میزان چربی جیره نیز باید در نظر گرفته شود. غلظت های مواد معدنی و ویتامینه جیره نیز باید مورد بازنگری واقع شوند. اغلب، در طول دوره تنش گرمایی، استفاده از ویتامین C به عنوان یک عامل ضد تنش گرمایی، مورد توجه قرار می‌گیرد.
از آنجا که پروتئین، گرمای متابولیسمی بیشتری نسبت به کربوهیدرات ها و چربی تولید می‌کند، بنابراین جیره های غذایی که از لحاظ اسیدهای آمینه، نامتعادل باشند، سبب افزایش تولید گرمای متابولیسمی خواهند شد. تعادل اسیدهای آمینه، اهمیت ویژه ای دارد. باید سعی شود تا از جیره های با مقادیر کمتر پروتئین به همراه اسیدهای آمینه سنتتیک به ویژه لیزین و متیونین استفاده شود. از تجویز داروهایی که بر مقاومت در برابر تنش گرمایی پرندگان تأثیر منفی می‌گذارند، مانند نیکاربازین و موننسین پرهیز کنید.
خلاصه
- جوجه های گوشتی که در معرض تنش گرمایی قرار می‌گیرند مجبور به ایجاد تنظیم فیزیولوژیکی بدن برای تحمل شرایط بحرانی زندگی خود هستند. از این رو در تنش گرمایی، مصرف دان کاهش و مصرف آب افزایش می‌یابد.
- متعادل کردن جیره می‌تواند به کاهش تولید گرمای متابولیسمی و حفظ مصرف مواد مغذی کمک نماید، توجه به دریافت انرژی و متعادل کردن اسیدهای آمینه در شرایط تنش گرمایی، بسیار مهم است.
- فراهم نمودن تهویه کافی و تحریک پرندگان به مصرف بیشتر آب، ضروری است.
- به حداقل رساندن فعالیت پرنده در طول گرمترین ساعات روز، فشار گرمایی را کاهش می‌دهد.
- برنامه قطع کنترل شده دان، موثر بوده، معمولا باعث افزایش زنده مانی جوجه های گوشتی در زمان تنش گرمایی می‌گردد. بهتر است ۳/۱ از خوراک روزانه را بین ساعت ۶:۰۰ تا ۱۰:۰۰ تغذیه کنید. خوراک دهی در گرم ترین دوره روز بین ساعت (۱۰ تا ۱۶) را قطع کنید. ۳/۲ از خوراک روزانه را بین ساعت ۱۶ تا ۲۱تغذیه کنید (تصویر را ببینید).
