مقدمه
امروزه در صنعت دامپروری از چربی‌ها به‌عنوان مکمل‌های تغذیه‌ای در قالب اسیدهای چرب، چربی‌های محافظت‌شده و دانه‌های روغنی در تنظیم جیره گاوهای شیرده، گاوهای خشک، گاوهای دوره انتقال، گوساله ها، میش‌ها، بره‌ها و بز‌ها استفاده می‌شود. دوره انتقال در گاوهای شیری از دو تا سه هفته قبل از زایمان شروع و تا دو تا سه هفته پس‌ازآن ادامه دارد که با افزایش تولید شیر و کاهش ماده خشک و توازن منفی انرژی همراه است. البته پاسخ حیوان به افزودن چربی تحت تأثیر نوع جیره پایه، مرحله شیردهی، توازن انرژی، ترکیب چربی و مقدار چربی افزوده‌شده در خوراک قرار دارد. گاوهای شیری تحت تنش گرمایی از نظر توازن انرژی شبیه به گاوهای تازه‌زا هستند. تولید شیر گاوهای شیری تحت تنش گرمایی معمولاً طی تابستان کم می‌شود و از این رو افزایش عملکرد گاو‌ها در این دوره مورد توجه است. به‌طور معمول بدون تغییر نسبت علوفه به کنسانتره و با مصرف مکمل‌های چربی می‌توان تراکم انرژی جیره را افزایش داد. افزودن چربی به جیره گاو‌ها می‌تواند اثرات قابل ملاحظه ای بر تولید شیر و محتوای چربی و پروتئین آن و نیز ماده خشک مصرفی داشته باشد. مکمل اسید لینولئیک مزدوج با کاهش انرژی مورد نیاز برای سنتز چربی شیر، بالانس انرژی را در گاوهای شیری بهبود می‌بخشد. استفاده از مکمل‌های چربی دارای منابع C18:3n-3 و اسیدهای چرب بلند زنجیر منشعب از آن، بعد از زایش باعث کاهش از دست رفتن آبستنی، توسعه جنین، افزایش سایز فولیکول و درصد آبستنی می‌شود. به‌طورکلی استفاده از منابع مختلف چربی می‌تواند منافع مختلفی ازجمله بهبود افزایش جذب مواد محلول در چربی، اثرات مثبت فیزیولوژیک، بهبود الگوی اسیدهای چرب فراورده، افزایش بازده انرژی، کاهش تولید متان و کاهش اثرات منفی تنش حرارتی را در پی داشته باشد.
تغذیه مکمل‌های چربی در گاوهای دوره انتقال
دوره انتقال، دوره‌ای است که 3هفته قبل زایش تا 3 هفته بعد از زایش را شامل می‌شود و به‌عنوان یک مرحله حساس در گاوهای شیری شناخته شده است. یکی از چالش‌های اصلی در دوره انتقال گاوهای شیری، افزایش ناگهانی احتیاجات غذایی برای حمایت از شروع شیردهی در زمانی که خوراک مصرفی پایین‌تر از احتیاجات است، می‌باشد. یک ماده مغذی که درباره‌ی استفاده از آن در این دوره بحث می‌شود، استفاده از مکمل‌های چربی و مطالعه‌ی اثر انواع اسیدهای چرب از منابع مختلف می‌باشد. تغذیه جیره حاوی اسیدهای چرب اشباع و غیراشباع در قالب نمک‌های کلسیمی در پیش از زایش قابلیت هضم ماده خشک و چربی را افزایش می‌دهد؛ پس از زایش نیز قابلیت هضم ماده خشک جیره‌های حاوی اسیدهای چرب اشباع و غیراشباع افزایش می‌یابد. پس استفاده از منابع چربی در قالب نمک‌های کلسیمی می‌تواند بدون ایجاد آثار منفی بر عملکرد گاوهای دوره انتقال، سبب بهبود قابلیت هضم مواد مغذی در دستگاه گوارش شود. جیره‌های دارای دانه سویا و دانه کتان اکسترود شده در دوره انتقال با کاهش غلظت اسیدهای چرب غیر‌استریفیته و بتاهیدروکسی بوتیرات و همچنین افزایش غلظت گلوکز می‌تواند در بهبود سلامت پس از زایش نقش مهمی داشته باشد.
تأثیر منابع مختلف چربی بر مقدار و ترکیب شیر در گاوهای شیری
تغذیه چربی به گاوهای شیری از گذشته‌های دور به‌عنوان یک راهکار افزایش غلظت انرژی در جیره اجرا شده است. به‌تدریج نگرش استفاده از چربی‌ها به‌عنوان غلیظ کننده انرژی جیره به استفاده از اسیدهای چرب ضروری به‌عنوان میانجی‌های بهبود رشد، شیردهی و تولیدمثل تغییر کرد. پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند تغذیه اسیدهای چرب با چند پیوند دوگانه در زمان‌های مختلف به گاوهای شیری سبب افزایش تولید شیر و بهبود سلامت دام می‌شود. مصرف مکمل چربی محافظت‌شده نامحلول در شکمبه به‌صورت مخلوط با پروبیوتیک‌ها سبب افزایش مقدار و چربی شیر می‌شود. استفاده از اسید پالمیتیک در جیره گاوهای اوایل زایش سبب افزایش مقدار شیر تولیدی، مقدار شیر تصحیح‌شده بر اساس سه و نیم درصد چربی، مقدار چربی شیر، مقدار پروتئین شیر و مقدار لاکتوز شیر می‌شود. گاوهای مصرف‌کننده منابع امگا 6 (C18:2n-6)، n-6 و گاوهای مصرف‌کننده منابع امگا 3(مکمل چربی ایکوزاپنتانوئیک اسید و دکوزاهگزانوئیک اسید) به‌طور معنی‌داری n-3 بیشتری در آغوز تولید می‌کنند. استفاده توأم از اسید آلفالینولنیک و اسید پالمیتیک تولید شیر گاوهای هلشتاین را در اوایل دوره شیردهی افزایش می‌دهد. همچنین مصرف اسید آلفا لینولنیک، درصد و کل چربی شیر گاوهای شیری را در اوایل دوره شیردهی بهبود می‌بخشد.
تأثیر منابع مختلف چربی بر فعالیت تولیدمثلی در گاوهای شیری
تغذیه یکی از عوامل تأثیرگذار بر موفقیت تولیدمثل در پستانداران است و می‌تواند با تأثیر بر محور هیپوتالاموس-هیپوفیز تخمدان در تنظیم مسیرهای مربوط به رشد فولیکولی و تخمک ریزی، نقش خود را ایفا نماید. چربی جیره با فراهم آوردن اسیدهای چرب به‌عنوان پیش ساز کلسترول و پروستاگلاندین‌ها می‌تواند عملکرد تخمدان، رحم و در کل نرخ آبستنی را تحت تأثیر قرار دهد. یکی دیگر از مکانیسم‌هایی که تغذیه چربی می‌تواند باروری را در گاوهای شیری بهبود بخشد، تأثیرگذاری بر رشد فولیکولی و تخمک‌گذاری می‌باشد. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که استفاده از مکمل‌های چربی با منبع امگا6 و امگا3 در جیره گاوهای شیری سبب می‌شود که حیوان زودتر اولین فحلی خود را نشان دهد و بیماری‌های تولیدمثلی نیز کاهش یابد. مشاهده‌شده که قطر فولیکول غالب در گاوهای تغذیه‌شده با جیره‌های مکمل شده با اسیدهای چرب غیراشباع با چند پیوند دوگانه در مقایسه با اسیدهای چرب غیراشباع با یک پیوند دوگانه افزایش می‌یابد، که نشان‌دهنده تأثیرات متفاوت اسیدهای چرب بر رشد فولیکولی است. استفاده از مکمل چربی حاوی اسیدهای چرب غیراشباع (n-3ها و n6ها) می‌تواند تغییراتی در جنبه‌های مختلف فولیکولوژنز، ازجمله افزایش تعداد فولیکول‌ها و اندازه فولیکول غالب در گاوهای شیری به وجود آورد.
تأثیر منابع مختلف چربی بر گوسالههای شیرخوار
چربی و پروتئین از مهم‌ترین ترکیب‌ها‌ی مغذی موجود در جیره آغازین گوسالههای شیرخوار به‌منظور افزایش مصرف خوراک و توسعۀ شکمبه در پیش از شیرگیری است. چربی در جیره مصرفی گوسالههای شیرخوار ممکن است از راه جیره آغازین و یا جایگزین شیر وارد شود. افزودن چربی در جیره گوسالههای شیرخوار در جایگزین شیر بررسی‌شده است و نتایج نشان داد، نوع چربی مصرفی می‌تواند بر پاسخ حیوان تأثیر داشته باشد. به‌طورکلی مشخص‌شده است که جیره‌های آغازین از نظر چربی غلظت پایینی داشته که ممکن است سبب به دست آوردن بیشترین رشد در گوسالههای شیرخوار در پیش از شیرگیری نشود. همچنین استفاده کردن از چربی سبب بهبود وضعیت امتیازدهی )اسکور( مدفوعی نیز شده است و درنهایت بازدهی مصرف جیره آغازین را افزایش داده است. استفاده از مکمل‌های چربی در قالب نمک‌های کلسیمی در جیره گوسالههای شیرخوار سبب بهبود مصرف جیرۀ آغازین، افزایش وزن، بهبود بازدهی مصرف خوراک و افزایش طول بدن و عرض سینه می‌شود. نتایج مطالعات نشان داده اند که استفاده از مکمل اسید لینولئیک مزدوج همراه با ویتامین C سبب افزایش وزن گوساله‌ها در ماه دوم می‌شود و همچنین افزودن مکمل اسید لینولئیک مزدوج به‌طور معنی‌داری سبب افزایش تعداد لنفوسیت‌ها و گلبول‌های قرمز خون می‌گردد. افزودن مقادیر مختلف از روغن ماهی به جیره گوساله‌هاي پرواري، گزارش شد که مقادیر پایین تأثیري بر غلظت پروپیونات و نسبت استات به پروپیونات ندارد ولی مقادیر بالاتر باعث افزایش پروپیونات شکمبه می‌شود.
تأثیر منابع مختلف چربی بر گوسفند
با توجه به افزایش نرخ چندقلوزایی در گوسفند به دلیل برنامه‌های اصلاح نژادي در سال‌ها‌ي اخیر، و بیشتر شدن مشکلات پیرامون زایش، توجه به تغذیه میش‌هاي آبستن در دوره انتقال ضروري می‌باشد. وقوع مشکلات سلامتی در طی این دوره یکی از عوامل اساسی تأثیرگذار بر عملکرد حیوان پس از زایش است. افزایش تقاضا براي انرژي و مواد مغذي براي تولید آغوز و رفع نیازهاي متابولیکی که با کاهش اشتها و کاهش خوراك مصرفی همراه است، نقطه شروع قرار گرفتن حیوان در توازن منفی انرژي می‌باشد که پیش‌زمینه بروز مشکلات بعدي در حول‌وحوش زایش و پس از زایش می‌باشد. یکی از راه‌کارهای تغذیه‌اي جهت افزایش غلظت انرژي جیره و حداقل کردن توازن منفی انرژي استفاده از منابع مختلف چربی است. نتایج مطالعات نشان داده که افزودن منابع چربی اشباع (پالم)، امگا3 و امگا6 سبب کاهش معنی‌داری در ماده خشک مصرفی در قبل از زایش در میش‌ها می‌شود. درحالی‌که استفاده از همین مکمل‌های چربی در دوره پس از زایش باعث افزایش معنی‌داری در ماده خشک مصرفی می‌شود. در یک مطالعه دیگر افزودن روغن سویا (منبع امگا6) و روغن ماهی (منبع امگا3) به جیره گوسفندان ماکویی در قبل از زایش تأثیر معنی‌داری بر مقدار خوراک مصرفی نداشته است. افزودن منابع چربی اشباع سبب کاهش در قابلیت هضم ماده خشک و قابلیت هضم الیاف نامحلول در شوینده خنثی می‌شود درحالی‌که سایر منابع چربی (امگا3، امگا6 و اسید لینولنیک مزدوج) بر قابلیت هضم تأثیری نداشتند.
تأثیر منابع مختلف چربی بر ترکیب شیر میش‌ها
گزارش شده است که مقدار، درصد و ترکیب اسیدهاي چرب شیر گوسفند به نوع نژاد، تغذیه، مرحله شیردهی و شرایط محیطی وابسته است. منشأ چربی شیر از اسیدهاي چرب حاصل از پلاسماي خون که از روده کوچک و یا بافت ادیپوز (اسیدهاي چرب زنجیر بلند) و یا سنتز دنوو از استات و بوتیرات در غدد پستانی حاصل می‌شود. عوامل تغذیه‌اي که تخمیر شکمبه را تحت تأثیر قرار می‌دهند، می‌توانند الگوي اسید چرب شیر را تغییر دهند. در واقع نسبت استات به پروپیونات در مایع شکمبه نقش اساسی را در سنتز اسیدهاي چرب شیر نشخوارکنندگان بازي می‌کنند. یکی از راهکارهاي تغذیه‌اي که مقدار و الگوي اسیدهاي چرب شیر را تحت تأثیر قرار می‌دهد افزودن منابع مختلف چربی به جیره نشخوارکنندگان می‌باشد. افزودن منابع چربی عبوري مثل اسیدهاي چرب کلسیمی باعث افزایش درصد چربی شیر می‌شود، ولی اگر مقدار این منابع چربی به بیش از 90 گرم به ازاي هر رأس در روز در جیره گوسفند برسد باعث کاهش درصد چربی شیر می‌شود. افزودن منابع کلسیمی اسیدهاي چرب غیراشباع با چند پیوند دوگانه حاصل از روغن ماهی و روغن‌زیتون به جیره‌هاي میش‌هاي شیرده باعث کاهش درصد چربی شیر نشد. همچنین نتایج مشابهی در رابطه با تغذیه روغن کتان به گوسفند در رابطه با بی‌تأثیر بودن بر درصد چربی شیر گزارش‌شده است.
تأثیر منابع مختلف چربی بر بره‌ها و بزغاله‌ها
نتایج برخی مطالعات صورت گرفته نشان داد که استفاده از پنج درصد دانه روغنی سویا در جیره پر کنسانتره می‌تواند اثر مطلوبی بر عملکرد بره‌های پرواری داشته باشد. استفاده از روغن غیراشباع (دو درصد روغن ماهی) و اسانس گیاهی(0.2 درصد اسانس آویشن) به‌صورت هم‌زمان در جیره غذایی سبب بهبود عملکرد رشد به‌خصوص وزن پایان دوره، افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل غذایی در بره‌ها می‌شود. همچنین این ترکیب می‌تواند در بهبود صفات لاشه به‌ویژه وزن لاشه در پایان دوره مؤثر باشد. روغن‌های سویا و کلزا تا سه درصد می‌تواند بدون تأثیر منفی بر عملکرد بره‌های پرواری به جیره افزوده شوند، در حالی که افزودن روغن ماهی در این سطح توصیه نمی‌شود. استفاده از اسید لینولئیک مزدوج محافظت‌شده در شکمبه به همراه پروتئین غیرقابل تجزیه در شکمبه در جیره بزغاله‌های کردی سبب بهبود افزایش وزن روزانه و بازده استفاده از خوراک در کنار کاهش ماده خشک مصرفی می‌شود. افزودن روغن ماهی و آویشن به جیره غذایی بزغاله‌های مهابادی سبب افزایش قابلیت هضم ظاهري چربی و کاهش قابلیت هضم ظاهري الیاف نامحلول در شوینده خنثی و همچنین افزایش میزان استات شکمبه می‌شود.
نتیجه‌گیری
نتایج استفاده از مکمل‌های چربی در جیره نشخوارکنندگان نمایانگر تأثیر مثبت این مکمل‌ها بر عملکرد و سلامتی حیوان می‌باشد. استفاده از مکمل‌های چربی مختلف در جیره گاوهای دوره انتقال سبب کاهش توازن منفی انرژی و خسارت‌های بعدی ناشی از آن می‌شود. تأثیر مکمل‌ها بر مقدار و ترکیب شیر بستگی به نوع چربی مصرف‌شده دارد. وجود چربی در جیره گوساله‌ها و بره‌ها سبب بهبود افزایش وزن، ضریب تبدیل غذایی و بهبود مصرف جیره آغازین می‌شود. چربی جیره با فراهم آوردن اسیدهای چرب به‌عنوان پیش ساز کلسترول و پروستاگلاندین‌ها می‌تواند عملکرد تخمدان، رحم و در کل نرخ آبستنی را تحت تأثیر قرار دهد.
منابع
ثاقبی، م. و یکانی، و. (1399). مروری بر استفاده از منابع چربی درتغذیه نشخوارکنندگان. علمی- ترویجی (حرفه ای) دامستیک. 20 (3): 26-32