چکیده
مدیریت صحیح کیفیت بستر می تواند سلامت جوجه های گوشتی و عملکرد آن ها را افزایش دهد. حفظ شرایط بستر خوب، یک عامل کلیدی در رشد موفقیت آمیز جوجه های گوشتی است. وجود بستر مناسب خود حکایت از مناسب بودن شرایط محیطی در سالن دارد. در کنار عوامل مختلفی همچون تغذیه، بهداشت، دما، نور، رطوبت و تهویه، کیفیت و مدیریت بستر سالن مرغداری نیز دارای اهمیت قابل توجهی در عملکرد طیور است. جوجه های گوشتی بیشترین زمان زندگی خود را در تماس با بستر می باشند، در نتیجه بستر تأثیر زیادی در سلامتی و عملکرد طیور دارد. دو عاملی که بیشتر بر شرایط بستر تأثیر می‌گذارند مدفوع و رطوبت هستند. بخش کود تا حد زیادی خارج از کنترل یک پرورش دهنده است. با این حال، پرورش دهندگان می توانند رطوبت بستر را کنترل کنند. هر چه بستر مرطوب تر باشد، احتمال تکثیر باکتری ها و کپک های بیماری زا بیشتر می شود. عوامل زیادی بر رطوبت بستر تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، اگر بستر جدید به درستی ذخیره نشود و قبل از پخش شدن، مرطوب شود، احتمالاً مشکلات بستر مرطوب اجتناب ناپذیر خواهد بود. تغذیه نیز بر کیفیت بستر تأثیر می گذارد. برخی از مواد غذایی (به ویژه نمک)، هنگامی که بیش از حد تغذیه شود، باعث می شوند جوجه های گوشتی مقادیر زیادی آب مصرف کرده و دفع کنند و در نتیجه شرایط بستر مرطوب ایجاد شود. برخی داروها نیز مصرف و دفع آب اضافی را تحریک می کنند. شرایط محیطی مانند آب و هوای مرطوب و یا دمای بسیار سرد در صورتی که سیستم تهویه جوجه‌های گوشتی قادر به از بین بردن رطوبت به طور موثر نباشد، میتواند باعث ایجاد بستر مرطوب شود. خطوط آبخوری، مه‌پاش‌ها و پدهای خنک‌کننده تبخیری، اگر به دقت مدیریت و نگهداری نشوند، می‌توانند تا حد زیادی به مشکلات بستر خیس کمک کنند. با جلوگیری از ریزش آب در سالن، تنظیم مقدار و ارتفاع آبخوری ها و بهبود تهویه می توان از تشکیل بستر بهم چسبیده و سفت شده جلوگیری نمود. در میان عوامل مدیریتی، تهویه می تواند بیشترین نقش را داشته باشد. تهویه ناقص که قادر به تخلیه این مقدار آب از سالن نباشد به آسانی و بویژه در زمستان می تواند سبب بروز بستر خیس و ایجاد چسبندگی در سطح آن گردد.
مقدمه
نحوه مدیریت بستر قبل، در طول و بعد از هر دوره پرورشی یک عامل کلیدی برای بهبود عملکرد، سلامت و رفاه جوجه های گوشتی است. پرورش دهندگان موفق درک می کنند که مدیریت خوب بستر در طول پرورش و بین دو گله بسیار مهم است، به ویژه در شرایط امروزی (پرورش بدون مصرف آنتی بیوتیک). مدیریت بستر با گله قبلی شروع می شود نه گله فعلی. شرایط بستر یک شبه تغییر نمی کند. مدیریت بستر یک فرآیند مستمر و زمان بر است که مستلزم تلاش مکرر و مداوم از طرف پرورش دهنده است. به طور خلاصه می توان گفت مدیریت خوب بستر شامل کاهش میزان آب ورودی به بستر و افزایش میزان تبخیر آب از بستر است. مدیریت خوب بستر برای تولید جوجه‌های گوشتی سالم و فراهم کردن شرایط پرورشی مناسب یک نکته کلیدی است. در برخی کشور ها استفاده مجدد از بستر برای چندین گله یک روش معمول است، اما این روش با خطرات متعددی همراه است که باید به اندازه کافی مورد توجه قرار گیرد.
رطوبت و آمونیاک بالا دو عامل مهم و خطر آفرین مرتبط با استفاده از بستر های دوره قبل هستند. شیوه های مدیریتی که رطوبت بستر را کنترل می کند و در نتیجه به کاهش سطح آمونیاک کمک می کند، نقش زیادی در ایجاد شرایط بستر خوب و ارتقای رفاه پرنده دارند. استفاده از فن های گردشی، عمق مناسب بستر و میزان تهویه مناسب و استفاده از اصلاح کننده های بستر همگی ابزارهای مدیریتی هستند که می توانند به مدیریت بستر کمک کنند.
جوجه های گوشتی در یک محیط پرورش نامناسب به پتانسیل ژنتیکی خود از نظر رشد نمی رسند. کیفیت سالن پرورشی به شدت به کیفیت بستر بستگی دارد. محیط بستر برای تکثیر باکتری ها، تولید گاز آمونیاک و تولید بو ایده آل است. دو عاملی که بیشتر بر شرایط بستر تأثیر می‌گذارند مدفوع و رطوبت هستند. بخش کود تا حد زیادی خارج از کنترل یک پرورش دهنده است. با این حال، پرورش دهندگان می توانند رطوبت بستر را کنترل کنند. هر چه بستر مرطوب تر باشد، احتمال تکثیر باکتری ها و کپک های بیماری زا بیشتر می شود. بستر مرطوب همچنین علت اصلی انتشار گاز آمونیاک است که یکی از جدی‌ترین عوامل موثر در عملکرد تولیدی جوجه‌های گوشتی است. کنترل رطوبت بستر مهمترین گام برای جلوگیری از مشکلات ایجاد شده توسط گاز آمونیاک است. بسترهای بیش از حد خشک و گرد و غبار نیز می تواند منجر به مشکلاتی همچون بیماری های تنفسی و افزایش تلفات شود. در حالت ایده آل، رطوبت بستر باید بین ۲۰ تا ۲۵ درصد حفظ شود. یک قانون کلی خوب در تخمین رطوبت بستر، فشار دادن یک مشت بستر است. اگر محکم بچسبد و به شکل توپ باقی بماند، خیلی خیس است. اگر کمی بچسبد، رطوبت مناسبی دارد. اگر اصلا نچسبد، ممکن است خیلی خشک شده باشد. عوامل زیادی بر رطوبت بستر تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، اگر بستر جدید به درستی ذخیره نشود و قبل از پخش شدن، مرطوب شود، احتمالاً مشکلات بستر مرطوب اجتناب ناپذیر خواهد بود. تغذیه نیز بر کیفیت بستر تأثیر می گذارد. برخی از مواد غذایی (به ویژه نمک)، هنگامی که بیش از حد تغذیه شود، باعث می شوند جوجه های گوشتی مقادیر زیادی آب مصرف کرده و دفع کنند و در نتیجه شرایط بستر مرطوب ایجاد شود. برخی داروها نیز مصرف و دفع آب اضافی را تحریک می کنند. شرایط محیطی مانند آب و هوای مرطوب و یا دمای بسیار سرد در صورتی که سیستم تهویه جوجه‌های گوشتی قادر به از بین بردن رطوبت به طور موثر نباشد، میتواند باعث ایجاد بستر مرطوب شود. خطوط آبخوری، مه‌پاش‌ها و پدهای خنک‌کننده تبخیری، اگر به دقت مدیریت و نگهداری نشوند، می‌توانند تا حد زیادی به مشکلات بستر خیس کمک کنند.
مدیریت و کیفیت بستر
پرورش دهندگان هنگام تعیین اینکه از کدام ماده به عنوان بستر در پرورش خود استفاده کنند، فاکتورهای زیادی را در نظر می گیرند که هزینه و در دسترس بودن یکی از آن ها است. مواد بستر معمولاً باید بسیار جاذب باشند و باید زمان خشک شدن مناسبی داشته باشند. به عنوان مثال، بسیاری از محصولات کاغذی رطوبت را به خوبی جذب می کنند اما به طور مناسب خشک نمی شوند. موادی که به عنوان بستر طیور استفاده می شوند باید در دسترس باشند. برخی از مواد بستری ممکن است یک بار در زیر پرندگان استفاده شوند و نتیجه مطلوبی داشته باشند، اما اگر به دست آوردن آن ها دشوار باشد، به عنوان بستر طیور مورد توجه قرار نخواهند گرفت. مواد بستر نباید برای طیور یا پرورش دهندگان طیور سمی باشد. برای رشد سوسک بستر، نباید بیش از حد مطلوب باشد. تأثیر آن بر سایر دام ها، حیوانات خانگی، حیات وحش و حتی گیاهان نیز باید در نظر گرفته شود. طیور می توانند تا ۴ درصد از رژیم غذایی خود را از بستر مصرف کنند، بنابراین هیچ ماده بستری نباید حاوی آلاینده هایی مانند آفت کش ها یا فلزات باشد.
به طور کلی بستر به مخلوطی از فضولات دفعی طیور و پوشال که در ابتدای دوره در سالن پرورش پخش شده، اطلاق می شود. تراشه چوب به دلیل عملکرد، در دسترس بودن و قیمت، در بین پرورش دهندگان جزء بستر انتخابی بوده است. اگر مدیریت سالن به دقت تحت نظارت قرار نگیرد، بستر موجود در سالن خیس شده و سطح لغرنده و چسبناکی را بوجود خواهد آورد که اصطلاحاً بستر کیکی نامیده می شود. چنین بستر مرطوبی عمدتاً در سالن هایی که از آبخوری های زنگوله ای و قطره ای استفاده می کنند، در نزدیکی محل آبخوری به وفور مشاهده می شود. اگر رطوبت بستر، بیش از حد مجاز باشد شیوع بیماری های باکتریایی و ایجاد یک محیط غیر بهداشتی پیامدی اجتناب ناپذیر خواهد بود و چه بسا که بوی نامطبوع گاز آمونیاک در سالن منتشر شده و یا عواقبی مانند تجمع حشرات موذی و وارد شدن جراحتی در نواحی کف پاها و تاول هایی در سینه را به دنبال داشته باشد. نباید فراموش کرد که تحت چنین وضعیتی، لاشه حاصل از این جوجه ها، بازار پسندی و تقاضای کمی دارد.
پیشنهاد مقدار مناسب بستر تراشه چوب (پوشال)
مقادیر مورد نیاز بستر به ازای هر متر مربع از کف سالن در فصول سال متفاوت است. به طور کلی برای تامین ارتفاع مناسب بستر در فصول سرد ۵ سانتی‌متر (۴ تا ۵ کیلوگرم در مترمربع) و در فصول گرم ۳ سانتی متر(۲ تا ۳ کیلوگرم در مترمربع) می‌باشد.
ارزیابی رطوبت بستر
طی دوران پرورش و نگهداری گله، رطوبت مناسب برای بستر ۲۰ الی ۲۵ درصد می باشد. وقتی رطوبت بستر از ۲۵ درصد تجاوز نماید، به آن بستر خیس می گویند. در این حالت علاوه بر افزایش احتمال شیوع کوکسیدیوز، باکتری هایی که قابلیت تجزیه اسید اوریک را دارند فعال شده، تخمیر مواد سریعتر صورت می گیرد و گاز آمونیاک بیشتری از بستر متصاعد می شود. تراکم بیش از حد آمونیاک در هوای سالن باعث از بین رفتن تاژک های مجازی تنفسی می گردد که این امر عوارض تنفسی را دنبال خواهد داشت. در ضمن، گاز آمونیاک آزاد شده، pH بستر را بتدریج از۲/۵ به ۴/۸ می رساند. این تغییر در pH همراه با گرمای بستر سبب بروز سوختگی هایی در قسمت هایی از پا و سینه و کاهش کیفیت لاشه می شود.
از طرف دیگر خشک بودن بیش از حد بستر (رطوبت کمتر از ۲۰ درصد) باعث ایجاد گرد و غبار در محیط می شود که خود زمینه ساز عوارض تنفسی می باشد. در شرایط عادی طیور به طور متوسط روزانه ۱۲ تا ۱۶ بار مدفوع نسبتا نیمه جامدی را دفع می کنند. عمده ترین بخش مدفوع، بقایای غیر قابل هضم غذای خورده شده می باشد، بنابراین نوع غذای مصرفی روی ترکیبات مدفوع موثر است. از آنجایی که در طیور، مدفوع و ادرار در کلواک با یکدیگر مخلوط و سپس دفع می شوند، مواد موجود در ادرار نیز روی ترکیبات مواد دفعی اثر می گذارد. ادرار حاوی موادی مانند کلرید سدیم و اسید اوریک است که مقادیر آنها در ادرار توسط کلیه ها تنظیم می شود. مقادیر بالای چربی در خوراک سبب چسبنده تر شدن مدفوع و چسبیدن آن به اطراف مقعد و کف پای پرنده و همچنین تشکیل لایه فشردهای روی بستر می شود.
در حالت طبیعی مدفوع با منشاء روده ای در طیور دارای رنگ حنایی و یا قهوه ای با رسوب اورات در سطح آن می باشد. مدفوعی که منشاء آن از سکوم باشد دارای رنگ قهوهای تیره، بصورت نیمه مایع و معمولاً یک یا دو بار در شبانه روز دفع می شود که این نوع مدفوع نیز نباید با مدفوع اسهالی اشتباه گردد.
دلایل تشکیل بستر به هم چسبیده و سفت
بستر در طیور باید در سطح و عمق آن از نظر قوام و چسبندگی یکسان باشد. در شرایط مدیریتی مناسب و سلامت گله، باتوجه به سن، رطوبت بستر می تواند بین ۱۰ تا ۳۰ درصد متغیر باشد، اگرچه در مناطق گرم و بسیار خشک رطوبت به ۵ درصد نیز ممکن است کاهش یابد. بستری که دارای چنین شرایطی باشد بعد از چسبندگی در اثر فشردن در بین انگشتان، بلافاصله ذرات آن از همدیگر جدا خواهند شد که وجود این حالت عدم چسبندگی ناشی از فعالیت باکتری های موجود در آن می باشد. بستری که رطوبت آن بیشتر از ۳۰ درصد باشد بعد از فشردن در دست، حالت خود را حفظ کرده و ذرات آن از همدیگر جدا نخواهند شد. بستر خیس گاهی به بستری گفته می شود که فقط سطح آن مرطوب و چسبنده می باشد ولی قسمت های عمقی آن ممکن است خشک باشد. در چنین مواردی قسمت های سطحی بستر بعد از خشک شدن تشکیل لایه ای چسبنده و سفت را می دهد و بعبارت دیگر، از نظر قـوام و چسـبندگی در سطـح و عمـق، از یکـدیگر متفـاوت می باشد. وجود بستر سفت در نقاطی از سالن سبب می شود که طیور تمایلی به نشستن در این محل ها را نداشته باشند و لذا به علت نرسیدن گرما به این نقاط و عدم فعالیت باکتری های موجود در آن، رطوبت و چسبندگی باز هم بیشتر خواهد شد. درصورت وجود چنین حالتی در بستر، با بهبود شرایط مدیریتی و زیرو روکردن بستر باید اقدام به رفع این مشکل کرده و در صورت نیاز مقداری بستر تازه اضافه نمود تا مرغ ها تشویق به نشستن در آن نقاط شوند.
با جلوگیری از ریزش آب در سالن، تنظیم مقدار و ارتفاع آبخوری ها و بهبود تهویه می توان از تشکیل بستر بهم چسبیده و سفت شده جلوگیری نمود. در میان عوامل مدیریتی، تهویه می تواند بیشترین نقش را داشته باشد. تهویه ناقص که قادر به تخلیه این مقدار آب از سالن نباشد به آسانی و بویژه در زمستان می تواند سبب بروز بستر خیس و ایجاد چسبندگی در سطح آن گردد.
رطوبت نسبی سالن و تاثیر آن بر بستر خیس
کنترل رطوبت در سالن های پرورش طیور اهمیت زیادی دارد، زیرا اگر رطوبت سالن کاهش پیدا کند باعث افزایش گرد و غبار در سالن می شود و همچنین اگر رطوبت افزایش پیدا کند باعث رشد میکروب ها، کاهش توانایی دفع حرارت حیوان، کاهش ظرفیت تنفس طیور و در کل ناراحتی حیوان می شود. در سالن های مرغداری در صورتی که مشکل کمبود رطوبت وجود داشته باشد با آب پاشی کردن و یا تبخیر آب با دستگاه های مه پاش می توان رطوبت را بالا برد. رطوبت مناسب هوای سالن به دمای هوا و شرایط پرنده بستگی دارد. رطوبت نسبی سالن در حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد مناسب است.
توانایی نگهداری بخار آب (رطوبت نسبی) هوا در دماهای مختلف متفاوت است و هرچه دمای هوا بالاتر باشد این توانایی بیشتر خواهد شد. هر گاه درجه حرارت هوا کاهش پیدا کند و یا هوا با جسم سردی تماس پیدا کند بخارآب موجود در خود را به صورت مایع آزاد می کند، که این موضوع در سالن های مرغداری چون باعث بالا رفتن رطوبت محیط و سطوح می شود، مناسب نیست. بنابراین سالن های پرورش طیور باید به طور کلی با مصالحی ساخته شوند که حرارت در سطوح داخلی آن ها از نقطه شبنم پایین تر نرود تا باعث تشکیل قطرات آب در سقف یا دیوارهای سالن شود. به منظور جلوگیری از این مشکل در مرغداری، دیوارها و سقف را عایق می کنند و سطح داخلی آن ها را با مواد عایق و دارای رنگ روشن و براق می پوشانند و هوای سالن را گرم می کنند.
تغذیه و رابطه آن با بستر خیس
عوامل مدیریتی، تغذیه ای و بیماری ها می توانند سبب بروز بستر خیس شوند. افزایش مصرف آب صرف نظر از علت آن می تواند سبب بروز اسهال، مدفوع آبکی و بستر خیس گردد. فعالیت کلیه در طیور بصورت مداوم و ادرار که بصورت مایع غلیظ موکوسی و حاوی مقدار زیادی اورات است با پوشانیدن سطح مدفوع، دفع می گردد. مکانیسمی که بنام جریان برگشتی نامیده می شود سبب می گردد مقداری از آب و الکترولیت ها مجدداً در راست روده جذب شده و تعادل الکترولیتی برقرار گردد. کیفیت آب و دان مصرفی از نظر سدیم، پتاسیم و منیزیم مهم است. سدیم و پتاسیم حجم آب بدن را تنظیم می کنند. وجود مقدار زیادی سدیم در آب مصرفی و یا در دان که می تواند بصورت نمک باشد سبب افزایش مصرف آب خواهد شد. وجود پتاسیم اضافی نیز که می تواند ناشی از وجود آن در موادی مثل کنجاله سویا، ملاس و غیره باشد، نظیر سدیم سبب افزایش مصرف آب و اسهال خواهد شد. منیزیوم از عناصری است که به علت وفور در مواد اولیه مورد استفاده دان، به مکمل طیور افزوده نمی شود، معهذا وجود مقدار زیادی از این عنصر در آب سبب بروز عارضه اسهال و خیس شدن بستر خواهد شد.
متعادل نبودن جیره از نظر مقدار پروتئین، اضافه بودن، به ویژه وجود پروتئین با کیفیت و قابلیت هضم کم در آن، وجود چنین پروتئینی که بخوبی هضم و جذب نشده باشد در انتهای روده در اثر تخمیر میکروبی، سبب بروز اسهال می گردد. بروز عارضه سوختگی مفصل خرگوشی در نیمچه های گوشتی ناشی از مقادیر زیادی پروتئین با قابلیت هضم کم، نظیر پودر گوشت و ضایعات کشتار گاهی در جیره می باشد.
وجود مقادیر زیادی قند جذب نشده در موادی مثل جو و تغییر فشار اسمزی ناشی از آن در روده، اسهال بروز خواهد کرد.
افزودن چربی با کیفیت پایین و غیر قابل هضم از دیگر عوامل بروز اسهال و مدفوع آبکی در طیور می باشد.
جیره بندی دان و یا ناکافی بودن دان، این مورد بویژه در گله های مادر گوشتی که دان جیره بندی می گردد به وضوح دیده می شود
تغییر ناگهانی مواد اولیه و فرمول دان نیز می تواند سبب ایجاد اسهال در طیور شود.
ویروس ها، باکتری هاو مایکوتوکسین ها نیز نقش مهمی در ایجاد عارضه اسهال در طیور میتواند
مصرف آنتی بیوتیک ها و انواع داروهای ضد میکروبی نیز یکی از علل اصلی بروز اسهال در طیور می باشد. بروز اسهال ناشی از ترکیبات ضد میکروبی بویژه در کشورهایی که بصورت مداوم از این مواد استفاده می شود یکی از مشکلات این صنعت می باشد که متاسفانه کمتر به آن نیز توجه شده و حتی تصور می شود که با مصرف این ترکیبات بروز اسهال باید کمتر نیز گردد. مصرف ترکیبات ضد میکروبی با تغییر فلور میکروبی روده و ایجاد عدم تعادل بین میکرو ارگانیزم ها مفید و مضر سبب بروز اسهال می شوند.
عوامل ناشی از وجود بستر خیس در طیور
افزایش مقدارگاز آمونیاک در سالن که ناشی از تخمیر اوره می باشد.
کاهش مصرف دان ناشی از افزایش گاز آمونیاک و بروز و یا تشدید عوارض تنفسی و مستعد شدن گله به بیماری های میکروبی.
مستعد شدن گله به بیماری های روده و بویژه کوکسیدیوز.
آلودگی سطح خارجی پرنده، افزایش تورم مفصل خرگوشی و ایجاد زخم در جناغ سینه که در نهایت منجر به حذف تعداد بیشتری از طیور در کشتارگاه خواهد شد.
کاهش جذب مواد و کاهش راندمان و عملکرد گله.
مهمترین عوامل کاهش دهنده کیفیت بستر عبارتنداز:
استفاده از موادی به عنوان بستر با کیفیت پائین
کیفیت پائین آب
ارتفاع کم بستر
نوع و طراحی خطوط آبخوری ها و تنظیم نبودن آن ها
جیره حاوی نمک یا پروتئین خام بالا
تراکم بالای گله.
چربی های دارای کیفیت پائین در جیره
تورم روده به علت بیماری ها
ضعف در مدیریت شرایط محیطی (دما، رطوبت و…)